تأثیرپذیری مستقیم بودجه دولت و اقتصاد از نوسانات قیمت و درآمد نفت ویژگی عمومی کشورهای صادرکننده نفت در چند دهه اخیر بوده است. نگاهی به ترازهای مالی کشورهای مختلف نشان میدهد که نوسانات بودجه ای کشورها، خواه صادرکننده نفت و خواه مصرف کننده آن، تحت تأثیر قیمت و درآمدهای1 نفتی قرار دارد. نمودار 1 نشان میدهد که هم در ایران و هم در کشورهای پیشرفته¹، تراز کلی بودجه ²دولت به طور قابل توجهی تحت تأثیر روند نوسان قیمت است.
1. براساس طبقه بندی صندوق بین المللی پول.
2. تراز کلی مالی (Overall Fiscal Balance) که اصطلاحاً تراز کل (Headline Balance) یا خالص استقراض (Net Lending/Borrowing) یا بعضاً تراز کل بودجه نامیده میشود، عبارت است از: تراز اولیه (شامل مجموع کل درآمدها اعم از غیرنفتی و نفتی منهای کل هزینه ها شامل هزینه های جاری و عمرانی بدون در نظر گرفتن هزینه ناشی از پرداخت بهره) به اضافه خالص درآمد ناشی از سرمایه گذاری.
نوسان قیمت و درآمدهای نفتی، عمدتاً در نوسان بودجه های عمرانی (که نسبت به بودجههای جاری کمتر اجباری هستند) منعکس میشود (نمودار 2).
همین نوسان بودجه و در نتیجه بودجه عمرانی در نتیجه نوسان قیمت نفت، عامل مهمی در رشد اقتصادی کشورهای متکی به این منبع طبیعی به شمار میرود (جدول 1).
جدول 3. رشد سرانه تولید ناخالص داخلی در کشورهای مختلف ( از 1990 تا 2014)
| رشد کل (درصد) | کشور ـ ناحیه |
| 1.5 | اتحادیه اروپا |
| 1.3 | کشورهای OECD |
| 2.9 | شرق آسیا و اقیانوسیه |
| رشد بخش غیرمتکی به منبع طبیعی | رشد کل | |
| 1.11 | 2.07 | ایران |
| 0.49 | 2.83 | قطر |
| 0.38 | 2.55 | کویت |
| – 0.02 | 1.02 | عربستان سعودی |
| 0.9 | 2.12 | میانگین 26 کشور متکی به منابع طبیعی ( منبع طبیعی 15 درصد از تولید ملی را تشکیل میدهد) |
ازسوی دیگر، بهدلیل چگونگی ارتباط نفت با بودجه در برخی کشورهای متکی به منبع، تسلط بودجه دولت بر سایر سیاستهای پولی و ارزی در این کشورها مشهود است. در ایران نیز بهدلیل اینکه منابع نفتی بودجه از حاصل ضرب قیمت نفت، قیمت محاسباتی تسعیر ارز حاصل از صادرات نفت و حجم صادرات نفت حاصل میشود، در بسیاری از سالها بهطور مشهودی نرخ تسعیر، در کنار قیمت نفت و حجم صادرات نفت به ابزار سیاست مالی دولت تبدیل شده است. حالت خاص این پدیده در اتفاقات سالهای بعد از 1931 مشاهده میشود که پس از نصف شدن منابع نفتی در بودجه، نرخ ارز نیز دو برابر شد. ردپای این اتفاقات در نمودارهای 9 و 4 قابل مشاهده است.
پدیده تسلط مالی مانع سیاستگذاری درست پولی و ارزی شده و عوارض دیگری مثل تورم بالا را به دنبال دارد. صرفنظر از تأثیرات نوسانات قیمت و حجم صادرات نفت بر رشد و نیز اختلال در سایر سیاستهای اقتصادی، غالب کشورهای نفتی به عوارض جانبی نفت زدگی نیز دچار میشوند. ادبیات اقتصادی در کشورهایی که بودجه دولت در آنها متکی به منابع طبیعی است، مملو از مشکلات مختلف و البته مشترک است. یکی از مهمترین این موارد، عدم تنوع اقتصاد در این کشورهاست که خود دلیل کاهش رشد است و افزایش آن نیز به افزایش رشد می انجامد (نمودار 5).
در شکل زیر تفاوت تنوع در اقتصادهای ایران و ترکیه به عنوان دو کشور در یک حوزه جغرافیایی، یکی با اتکای زیاد به منابع طبیعی و تنوع اقتصاد کم و دیگری با اتکای کم به منابع طبیعی و تنوع اقتصاد زیاد ملاحظه میکنید.
منبع : معاونت پژوهش های اقتصادی مجلس – تهیه کننده : توحید آتشبار شماره : 14663